Zez (strabismus) to choroba polegająca na nierównoległym ustawieniu gałek ocznych. Wiążą się z nią różnego rodzaju zaburzenia widzenia jednoocznego i obuocznego. Często używa się określenia choroba zezowa.

Choroba zezowa to niewspółosiowość gałek ocznych obejmująca heterogeniczną grupę zaburzeń ruchomości oczu, charakteryzujących się ich stałym lub czasowym odchyleniem. Zez często związany jest z niedowidzeniem oraz osłabieniem lub brakiem widzenia obuocznego. Występuje u 4-6% populacji na całym świecie, z niewielkim zróżnicowaniem geograficznym, zarówno u dzieci jak i u dorosłych, z taką samą częstością u kobiet jak i u mężczyzn. Choroba zezowa jest jedną z najczęstszych zaburzeń widzenia u dzieci w wieku przedszkolnym, a wyniki badań wykazały, że u 65% z nich choroba pojawia się do ukończenia 3 r.ż. Właściwy pomiar rodzaju i wielkości odchylenia gałek ocznych jest niezbędny do właściwiej diagnozy, obserwacji i leczenia zeza.

Podział zeza

• jednostronny, gdy stale zezuje to samo oko,
• naprzemienny, gdy zezuje raz jedno raz drugie oko.

Ze względu na kierunek odchylenia oka: wyróżniamy zez:

• zbieżny (oko odchylone jest w kierunku nosa),
• rozbieżny (oko odchylone w kierunku skroni),
• ku górze,
• ku dołowi,
• zez skośny
• zez rotacyjny
• zezy złożone

Ze względu na jawność zeza, wyróżniamy:

• zez ukryty,
• zez jawny towarzyszący,
• zez jawny nietowarzyszący, czyli porażenny.

Wielkość odchylenia zezowego, czyli kąt zeza, może mieć charakter stały lub zmienny.

Objawem zeza jest  często podwójne widzenie (obrazy obserwowanego punktu padają na niekorespondujące ze sobą miejsca siatkówek chorego i zdrowego oka; tzw. nieprawidłowa korespondencja siatkówkowa (nieprawidłowe pozaplamkowe miejsce fiksacji w siatkówce chorego oka zaczyna korespondować z plamką zdrowego oka), lub dochodzi do braku korespondencji siatkówkowej.

U małego dziecka (do 6.–8. roku życia) z jawnym zezem jednostronnym dochodzi w mózgu do tzw. tłumienia obrazu pochodzącego z chorego oka, co prowadzi do osłabienia  tego oka oraz do utraty lub niewykształcenia  fiksacji plamkowej. Są to zaburzenia jednooczne, które przy braku leczenia pozostają trwałe.

Zez prowadzi do utraty widzenia obuocznego; czyli do utraty: stereopsji (czyli przestrzennego widzenia), braku fuzji obrazów, braku jednoczesnej percepcji.

Zez ukryty polega na zaburzeniu równowagi napięcia mięśni gałkoruchowych. U małego dziecka to zaburzenie przeważnie nie wpływa na powstawanie obuocznego widzenia. Podczas patrzenia obuocznego widzenie obuoczne (fuzja obrazów) utrzymuje proste ustawienie gałek ocznych. W razie osłabienia obuocznego widzenia, wskutek na przykład urazu, choroby ogólnej, stresu czy dużego zmęczenia, może dochodzić do ujawnienia się zeza ukrytego, co powoduje podwójne widzenie.

Zez towarzyszący to choroba zezowa ze wszystkimi objawami i skutkami tego zaburzenia.

Zez nietowarzyszący porażenny cechuje się zaburzeniem ruchów oka – ruch oka w kierunku działania porażonego mięśnia jest osłabiony lub nawet zupełnie niemożliwy. Porażenie mięśnia lub mięśni gałkoruchowych może dotyczyć jednego lub obu oczu. Zez porażenny u małego dziecka powoduje takie same następstwa jak zez towarzyszący.

Przyczyny zeza to:  wady refrakcji, krótkowzroczność, nadwzroczność, choroby gałki ocznej lub oczodołu, choroby mięśni gałkoruchowych lub nerwów unerwiających te mięśnie, choroby ośrodkowego układu nerwowego, czynniki genetyczne, rodzinne występowanie choroby. Niekiedy przyczyny zeza nie są znane.

Częstość występowania

Choroba zezowa wystepuje u ok. 5-6% populacji. Zez ukryty występuje dość często, u ponad 50% osób. Ponieważ skuteczne leczenie choroby zezowej możliwe jest tylko u małych dzieci, ważna jest informacja, że jawny zez towarzyszący dotyczy około 4–5% w grupie dzieci. Rzadko stwierdza się zez towarzyszący u dorosłych. Dorośli pacjenci ze zdiagnozowanym zezem towarzyszącym to osoby, u których w dzieciństwie nie leczono zeza. Zez porażenny występuje dosyć rzadko u dzieci, natomiast częściej u dorosłych, np. po urazach głowy, komunikacyjnych, w chorobach neurologicznych.

Objawy zeza

Zez objawia się nieprawidłowym, nierównoległym ustawieniem gałek ocznych. Zez ukryty  nie jest widoczny. Można go ujawnić podczas badania po przerwaniu obuocznego widzenia. Niekiedy w stanie osłabienia obuocznego widzenia /choroba, infekcja/ zez ukryty ujawnia się samoistnie, wówczas widoczne staje się nieprawidłowe ustawienie oka, ruchy oczu natomiast są prawidłowe – symetryczne – ale chory zaczyna widzieć podwójnie. Taki stan nazywany jest ostrym zezem. Zez ostry zawsze wymaga leczenia i szybkiej natychmiastowej diagnozy okulistycznej i neurologicznej.

W zezie towarzyszącym ruchy oczu są prawidłowe, zez jest widoczny, zezujące oko słabiej widzi  (z wyjątkiem zeza naprzemiennego, przy którym ostrość wzroku jest prawidłowa).

W zezie porażennym ruchy chorego oka (lub oczu) są zaburzone, występuje podwójne widzenie i często wyrównawcze ustawienie głowy.

Postępowanie w chorobie zezowej

Zez jest zawsze objawem choroby. Badanie okulistyczne i ortoptyczne jest konieczne do wykonania natychmiast  po zauważeniu nieprawidłowego ustawienia oczu.

Jakie są sposoby leczenia zeza?

Zez ukryty najczęściej nie wymaga leczenia, o ile nie powoduje żadnych dolegliwości. Gdy tylko pojawiają się bóle oczu, bóle głowy czy okresowe podwójne widzenie, konieczne są okulary pryzmatyczne. Można również stosować toksynę botulinową A do odpowiednich mięśni, aby wywołać zmniejszenie ich napięcia i uzyskać zmniejszenie ukrytego zeza. Duży zez ukryty może stać się zezem jawnym, któremu stale towarzyszy podwójne widzenie. Ten tzw. ostry zez wymaga pilnego leczenia operacyjnego.

Leczenie zeza jawnego towarzyszącego trzeba rozpoczynać od razu po wykryciu tej choroby. Dziecko powinno się przyzwyczaić do stałego noszenia okularów, leczenia niedowidzenia (zasłanianie zdrowego oka, ćwiczenia rehabilitacyjne) by nie dopuścić do niedowidzenia.

Duże odchylenie w ustawieniu gałek ocznych wymaga leczenia operacyjnego mięśni gałkoruchowych, na przykład w przypadku zeza o dużym kącie, w zezie pionowym lub skośnym.

Chorych z zezem porażennym przyczynowo, jeśli jest taka potrzeba powinien leczyć neurolog, neurochirurg, endokrynolog, internista lub chirurg szczękowo-twarzowy, okulista natomiast początkowo prowadzi leczenie zachowawcze (okulary pryzmatyczne, ćwiczenia mięśni gałkoruchowych). Leczenie operacyjne może być podjęte dopiero po upływie 6–12 miesięcy od wystąpienia zeza porażennego, jeżeli porażenie nie ustąpi w tym czasie.

Operacje mięśni gałkoruchowych polegają na wzmocnieniu lub osłabieniu wybranych mięśni chorego oka lub obu oczu. Przed operacją zeza towarzyszącego u młodzieży i dorosłych (ze wskazań estetycznych) konieczne jest wykonanie prób z pryzmatem, gdyż grozi im wystąpienie pooperacyjnego podwójnego widzenia. Dlatego też u tych pacjentów niekiedy możliwe jest tylko zmniejszenie wielkości kąta zeza.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Jeżeli leczenie zeza rozpoczęte jest wcześnie, zaraz po uwidocznieniu się tej nieprawidłowości i w możliwie najmłodszym wieku dziecka, całkowite wyleczenie jest możliwe. W tym celu konieczne jest łączenie kilku metod leczenia (odpowiednie okulary lub soczewki kontaktowe, leczenie niedowidzenia, operacja mięśni gałkoruchowych) oraz dobra współpraca opiekunów dziecka z lekarzem. Zarówno u dzieci, jak i u dorosłych zez porażenny może się cofnąć wskutek zastosowania właściwego leczenia przyczynowego, ale także może pozostać. U takich chorych konieczne jest leczenie operacyjne mięśni gałkoruchowych. Leczenie zachowawcze zez też przynosi dobre wyniki, jeśli jest leczone systematycznie, zgodnie ze wskazaniami lekarza okulisty zajmującego się problemami zeza.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia?

Konieczne są okresowe kontrole okulistyczne. W przypadku wad refrakcji konieczne jest noszenie okularów korekcyjnych, które są niezbędne do dobrego widzenia.

Jak uniknąć choroby?

Zapobieganie niektórym postaciom zeza, a także jego wczesne leczenie, można rozpocząć po wykonaniu niezbędnych badań profilaktycznych u małych dzieci. Należy je przeprowadzić w wieku niemowlęcym, już w tym kierunku w 2.–4. i/ lub 6.–7. roku życia – oraz gdy opiekunowie dziecka zauważają jakiekolwiek niepokojące objawy czesnego zezowania. Wczesne badanie okulistyczne należy koniecznie wykonać u dzieci urodzonych przedwcześnie (wcześniaki), u których wady refrakcji i zez występują częściej niż u dzieci urodzonych o czasie, oraz u dzieci pochodzących z rodzin, u których stwierdzono:  wady refrakcji, zez, niedowidzenie, wrodzone choroby oczu.

Podstawowymi manualnymi metodami do diagnostyki choroby zezowej są testy wykonywane przez ortoptystki/ ortoptystów /badanie ustawienia gałek ocznych i widzenia obuocznego na synoptoforze kolejno niezbędne jest badanie okulistyczne i rozpoczęcie leczenia.

Zapraszamy do korzystania z oferty leczenia i rehabilitacji w chorobie zezowej w Gabinecie OKO-MED.